مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

کمبود ویتامین A ( ویتامین ای ) که عموماً به عنوان شبکوری و کراتومالاسی (نرمی قرنیه) بیان می‌شود, مشکل عمده برخی مناطق جهان, است. احتمال ابتلا به کمبود در کودکان خردسال بیشتر است. در افرادی که عمدتاً غذاهای گیاهی مصرف می‌کنند, بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین A منابع اصلی ویتامین A در رژیم هستند. ویتامین A در بینایی به شکل رتینول عمل می‌کند. این ویتامین علاوه بر بینایی, برای رشد و تمایز بافت اپیتلیال, تولید مثل, تکامل جنینی و رشد استخوانی مورد نیاز است.

جذب

بیشتر بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین ای موجود در غذاها, به طور طبیعی در سلول‌های مخاطی روده تجزیه شده و سپس توسط لنف به کبد انتقال می‌یابد. رتینول یا در کبد ذخیره می‌شود و یا به بافت‌های فعال انتقال می‌یابد. سوء تغذیه انرژی ـ پروتئین و کمبود روی, ممکن است در جذب, انتقال و متابولیسم ویتامین A اختلال ایجاد کنند. جذب رتینول و بتاکاروتن در بیماری‌هایی که باعث سوء جذب چربی می‌شوند, مثل بیماری سلیاک(آسیب منتشر در مخاط روده کوچک که به سوءجذب اکثر مواد غذایی منجر می شود), کاهش می‌یابد. ذخیره و انتقال رتینول در بیماری‌های کبدی هم مختل می‌شود.

ذخیره و دفع

قسمت اعظم ویتامین A در کبد ذخیره می‌شود. ویتامین A به میزان نسبتاً ثابتی در بدن تخریب و متابولیت‌های آن در ادرار دفع می‌شوند. محصولات اکسید شده آن در صفرا دفع می‌شوند.

منابع غذایی

ویتامین A در جگر, کره, پنیر, زرده تخم مرغ, مارگارین, شیرخشک, خامه, قلوه و شیر غنی شده و به مقدار کمتری در ماهی و غذاهای دریایی وجود دارد. هویج, اسفناج و سایر سبزیجات برگ سبز, انبه, زردآلو, هلو, شلیل, سیب زمینی شیرین, گوجه فرنگی, کدو تنبل, کدو مسمایی, کاهو و سایر سبزی‌ها و میوه ها منابع بتا کاروتن و سایر کاروتنوئیدهای پیش‌ساز ویتامین A هستند.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

متداولترین روند ارزیابی وضعیت ویتامین A, اندازه گیری سطح رتینول پلاسما یا سرم است. محدوده طبیعی ویتامین A سرم در کودکان g/dl 90-20 و در بزرگسالان g/dl 90-30 است. مقادیر کمتر از این میزان, شاخص کمبود یا تخلیه ذخیره بدن است و مقدار بالاتر از g/dl 100 نشان دهنده مسمومیت با آن است. با دریافت مقادیر سمی, استرهای رتینول ممکن است در خون ناشتا مشاهده شوند. آزمون تطابق تاریکی و اندازه گیری الکترورتینوگرام نیز مفید هستند, اما انجام آن برای کودکان زیر 6 سال مشکل است. به ذکر است که در ایران نیز کمبود ویتامین A به اثبات رسیده است.

یک راه ساده تشخیص کمبود این ویتامین ایجاد علائم عدم تطابق چشم در تاریک می باشد که بچه هایی که قبلاَ هنگام شب می توانستند در نور کم بعضی کارها را انجام دهند حالا یا چراغ را روشن می کنند و یا اینکه با اشیا برخورد می کنند.

علائم و نشانه های بیماری و درمان وضعیت کمبود

عوارض پوستی از قبیل هیپرکراتوز فولیکولار و شبکوری از اوّلین علائم کمبود ویتامین A هستند. تخلیه شدید ممکن است منجر به خشک شدن بافت ملتحمه و پیشرفت آن به زخم قرنیه, پارگی و در نهایت از بین رفتن چشم شود. این تغییرات معمولاً در کودکان دیده می‌شود.

بافت‌هایی که به سرعت تکثیر می‌شوند, به کمبود ویتامین A حساس هستند و ممکن است به یک وضیت غیرقابل تمایز برگردند. دستگاه تنفس, پوست, سیستم ادراری ـ تناسلی, دستگاه گوارش و غدد عرقی به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

دریافت بیش از حد رتینوئیدها منجر به مسمومیت می‌شود که به عنوان هیپرویتامینوز A شناخته شده است. این وضعیت ممکن است در اثر خوددرمانی درازمدت, مصرف بی رویه ویتامین به خیال پیشگیری از کمبود, عادات غذایی یا استفاده از دوزهای درمانی برای آکنه یا سایر عوارض پوستی اتفاق افتد. دریافت روزانه بیشتر از mg 5/7 (تقریباً IU37000) رتینول توصیه نمی‌شود و استفاده مزمن از مقادیر بالای mg 20 (IU 100000) می‌تواند به چنین عوارضی منجر شود: خشکی و خارش و پوسته پوسته شدن پوست, درماتیت اریتماتوس, ریزش مو, درد مفاصل, شکاف لبها, هیپراستوز (رسوب‌های استخوان), سردرد, بی‌اشتهایی, ادم و خستگی.

مشتقات ویتامین A در درمان برخی از بیماری‌های پوستی مفید تشخیص داده شده اند. برای مثال, رتینوئیدهایی از قبیل ترتینوئین (برای درمان آکنه) و ایزوتروتینوئین، مفید هستند و در سطح وسیعی جایگزین رتینول شده اند.