مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

ویتامین E  (  ویتامین ای )عنوانی است که به خانواده توکوفرول‌های با یک حلقه کرومانول و یک زنجیره غیراشباع یا اشباع شده, اطلاق می‌شود. فعالیت حیاتی این گروه متناسب با قدرت آنتی اکسیدانی آن‌ها است که توکوفرول بالاترین میزان فعالیت را دارد. ویتامین E محلول در چربی است و در غشاهای سلولی یافت می‌شود. بیشترین آن در بافت چربی است که غلظت آن در این بافت تقریباً mg 1 به ازاء هر گرم چربی است. فعالیت حیاتی ویتامین E از این نظر که به عنوان کوآنزیم واکنش‌های آنزیمی وارد عمل می‌شود, اختصاصی نیست. به نظر می‌رسد که نقش ویتامین E در خنثی کردن رادیکال‌های آزاد مهمترین فعالیت آن است. ویتامین E برای انجام این عمل, رادیکال‌های آزاد تولید شده به وسیله اکسیدازهای (مثل گزاننتین اکسیداز و اکسیداز وابسته به سیتوکروم P450) یا حاصل از تجزیه آب اکسیژنه را خنثی می‌کند. در این فرایند, حلقه کرومانول به رادیکال آزاد توکوفروکسیل نسبتاً پایدار تبدیل می‌شود که می‌تواند با اکسیژن ترکیب شود و تشکیل کینون بدهد. در غیاب این ویتامین, رادیکال‌های آزاد, اسیدهای چرب چند غیراشباع را اکسیده و پراکسیده می‌کنند که منجر به تخریب غشا, تغییر در متابولیسم لیپوپروتئین و تغییر وضعیت لیپوفوشین یا پیگمان سروئید می‌شوند (گرانول‌های ترکیبی از لیپید اکسید شده و پروتئین).

جذب

ویتامین E در قسمت ابتدایی روده باریک طی فرایندی که به صفرا و آنزیم‌های پانکراتیک نیاز دارد, جذب می‌شود. جذب این ویتامین در کولستاز مزمن و نارسایی پانکراس, مختل می‌شود. انتقال آن از روده توسط شیلومیکرونها و شبیه تری‌گلیسریدهای غذایی است. بنابراین در آبتالیپوپروتئینمی انتقال آن مختل می‌شود.

متابولیسم و دفع

توکوفرول‌ها, اسیدهای چرب چند غیراشباع را در غشاهای سلولی و داخل سلولی از آسیب اکسیداتیو محافظت می‌کنند. بنابراین, عمل توکوفرول, مکمّل عمل گلوتاتیون پراکسیداز است (یک سلنوآنزیم است) که احیا (برای مثال سم زدایی) پراکسیدها را در سیتوپلاسم تسهیل می‌کند. اکسیداسیون توکوفرول به کینون, فعالیت بیولوژیک ویتامین را از بین می‌برد. کینون و سایر متابولیت‌های اکسید شده در ادرار و مدفوع ظاهر می‌شوند. اسید اسکوربیک ممکن است رادیکال توکوفروکسیل یا توکوفرون‌ها (سایر محصولات اکسیداسیون) را به توکوفرول احیا و ویتامین را بازیابی نماید.

RDA و تداخلات

یک واحد بین‌المللی توکوفرول به صورت یک میلی گرم, dl ـ توکوفریل استات, شکل سنتتیک ویتامین E, تعریف شده است. توانایی این شکل سنتتیک برابر IU/mg 1/1 است. یک IU معادل mg 67/0 توکوفرول غذایی است؛ هرچند که شکل‌های ویتامین E فعالیّت‌های متفاوتی دارند. ویتامین E مورد نیاز با توجه به سن, جنس, بارداری و شیردهی متفاوت است. با دریافت غذاهایی که اسیدهای چرب چند غیراشباع و ویتامین اندکی دارند, نیاز افزایش می‌یابد (مثل روغن ماهی). دوزهای بالای ویتامین E, با سوخت و ساز ویتامین K تداخل دارد و باید در طول درمان‌های ضد انعقادی از مصرف آن خودداری شود. دوز mg/day 400 (توکوفرول, با سوخت و ساز اسید آراشیدونیک تداخل دارد.

جذب ویتامین E در کودکان ضعیف است و مدارکی وجود دارد که کودکان دچار کمبود وزن هنگام تولد و نارس تقریباً به mg 8 توکوفرول در روز نیاز دارند. اکسیداسیون PUFA (توسط پنتان هوای بازدم اندازه گیری می‌شود) در سیگاری‌ها با تجویز مکمّل mg/day 800 این ویتامین کاهش می‌یابد.

منابع غذایی

توکوفرول عموماً در روغن‌های گیاهی و متناسب با اسید لینولئیک موجود در تری‌گلیسرید وجود دارند. بنابراین, منابع خوب ویتامین E روغن‌های پنبه دانه, ذرت, سویا و گلرنگ و منابع نسبتاً خوب شامل سبزی‌های سبز و زرده تخم مرغ و غذاهای تهیه شده از دانه های کامل غلات است.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

برای اندازه گیری ویتامین E پلاسما و سرم از HPLC و روش‌های رنگ سنجی می‌توان استفاده کرد. میزان طبیعی آن mg/dl 2/1-5/0 است. آزمایش همولیز گلبول‌های قرمز به علّت پراکسید, بیشتر از 10% به عنوان شاخص کمبود به کار می‌رود. زیرا این میزان با غلظت mg/dl 4/0 ویتامین همراه است. ویتامین E بسیج شده از کبد با VLDL پیوند می‌شود. بنابراین, سطح سرمی بیماران هیپولیپیدمیک پایین‌تر است. برخی شواهد نشان می‌دهند که نسبت توکوفرول سرم به لیپید تام شاخص بهتری از ویتامین E است. میزان کمتر از mg 8/0 توکوفرول در هر گرم لیپید تام سرم به عنوان کمبود در بزرگسالان و کودکان در نظر گرفته می‌شود.

علائم و نشانه های کمبود و درمان

غشاهای سلولی اندامهای مختلف ممکن است در اثر کمبود ویتامین E تغییر یابند. بنابراین, علائم و نشانه های کمبود آن ممکن است خاص نباشد. علائم و نشانه ها عبارتند از: کم‌خونی همولیتیک, میوپاتی همراه با کراتینوری, ضعف, آتاکسی, اختلال در رفلکس‌ها, فلج چشم, رتینوپاتی و دیسپلازی برونشی ـ ریوی. در کمبود شدید, آسیب بافت عصبی ظاهر شده است, در حالی که در برخی بیماران اختلال در عمل حرکتی ـ روانی دیده می‌شود.

کمبود صرف غذایی نادر است. نوزادان نارس و دچار کمبود وزن هنگام تولد و بیماران مبتلا به کولستاز و سایر سندرم‌های سوء جذب نسبت به کمبود ویتامین E مستعد هستند. وضعیت کمبود ممکن است با دریافت خوراکی g2-2/0 اصلاح شود. در سوء جذب شدید, شاید مسیر پیرا روده ای، مورد نیاز باشد.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

دوزهای بالای ویتامین E در نوزادان نارس جهت محافظت در مقابل کم‌خونی همولیتیک, رتینوپاتی و دیسپلازی برونشی ـ ریوی استفاده شده است. دوزهای بالا همچنین در کولستاز مزمن, نارسایی پانکراس, بیماری سلیاک مهار نشده و سایر سندرم‌های سوء جذب, قابل تجویز است. به علاوه در اختلالات متابولیکی نادر مادرزادی که منجر به کم‌خونی همولیتیک می‌شوند نیز پاسخ می‌دهد. از این موارد می‌توان به کمبود گلوکز 6 ـ فسفات دهیدروژناز, تالاسمی ماژور, کمبود گلوتاتیون پروکسیداز و کمبود سنتز گلوتاتیون اشاره کرد.

ویتامین E ظاهراً غشای گلبول قرمز را در بیماران مبتلا به کم‌خونی سلولی داسی شکل پایدار می‌کند. این ویتامین بر خلاف سایر ویتامین‌های محلول در چربی, به طور قابل ملاحظه ای غیرسمّی است. دوز بالا ممکن است با ویتامین K تداخل داشته باشد و منجر به افزایش زمان لخته شدن خون شود. همچنین می‌تواند با سوخت و ساز اسید آراشیدونیک و پروستاگلاندین‌ها تداخل یابد. اختلال در عمل ایمنی, عفونت خون و اختلال در التیام زخم در نوزادانی که با دوزهای بالا درمان می‌شوند, گزارش شده است. به عبارت دیگر, مصرف بیشتر از mg/day 500 به مدت 3 سال ایجاد مسمومیت نکرده است. مطالعات اخیر نشان داده اند که دوزهای mg 500-200 در روز, ذرات LDL را از آسیب اکسیداتیو حفظ می‌کنند. مشخص شده است که LDL اکسید شده, توسط گیرنده کبدی شناسایی نمی‌شود و در پلاسما انباشته شده و به بروز آترواسکلروز کمک می‌کند. ویتامین E ممکن است در بیماری‌های قلبی عروقی، اثر محافظتی داشته باشد.

ویتامین C به دو شکل, اسید اسکوربیک و اسید دهیدرواسکوربیک موجود است. هرچند که قسمت اعظم آن به صورت اسید اسکوربیک است. اعمال بیوشیمیایی ویتامین C به طور کامل تعریف نشده اند. به نظر می‌رسد که این ویتامین در تعدادی از واکنش‌ها که عمده واکنش‌های اکسیداسیون هستند, شرکت دارد. در نتیجه, در کمبود ویتامین C سنتز کلاژن(اجزای بافت ها) مختل می‌شود. علاوه بر این, ویتامین C در سنتز کارنیتین, تیروزین, هورمون‌های فوق کلیوی و آمین‌های وازواکتیو و در متابولیسم میکروزومی دارو, اعمال لوکوسیت‌ها(گلبولهای سفید خون), متابولیسم فولات و التیام زخم نقش دارد.

جذب

جذب ویتامین C ظاهراً در ناحیه انتهایی روده کوچک, توسط سیستم انتقال فعال وابسته به سدیم انجام می‌شود. مقداری از اسید اسکوربیک توسط انتشار ساده جذب می‌شود. به طور طبیعی 80 نا 90 درصد دریافت غذایی این ویتامین (حداکثر mg/day100) جذب می‌شود. در مقادیر بالا جذب آن کم است.

متابولیسم و دفع 

ویتامین C جذب شده به سهولت و به طور متعادلی در منبع ذخیره بدن قرار گرفته و در سراسر بدن توزیع می‌شود. متوسط منبع ذخیره آن در بزرگسالان بین mg2-2/1 است که در حدود 4-3 درصد در روز استفاده می‌شود. بیشترین مقدار آن در  غدد فوق کلیوی و هیپوفیز و میزان کمتری در مغز, کبد, پانکراس و طحال یافت می‌شود. دریافت روزانه mg 60 ویتامین C منبع ذخیره ای در حدود 5/1 گرم ایجاد می‌کند. ویتامین C اضافی به صورت متابولیت یا اسید اسکوربیک تغییر نیافته در ادرار دفع می‌شود. آستانه کلیوی آن تقریباً mg/dl 5/1 پلاسماست.

RDA و تداخلات

بین ویتامین C, آهن و مس تداخل وجود دارد که از طریق اکسیداسیون ـ احیا یا تنظیم جذب آهن و افزایش دسترسی به آن در روده, بر عمل یکدیگر اثر می‌گذارند. با دریافت همزمان 25 تا 75 میلی گرم ویتامین C جذب آهن غیر هم در رژیم می‌تواند 4 برابر یا بیشتر افزایش یابد. نیاز به ویتامین C در افراد سیگاری 50% بالاتر از غیر سیگاری هاست. استفاده از قرص‌های ضد بارداری, غلظت اسید اسکوربیک پلاسما را کاهش می‌دهد, اما دلیل آن روشن نیست. مطالعات انجام شده، حاکی از آن است که در دوران پیری ممکن است نیاز به ویتامین C افزایش یابد. کار در شرایط گرما و دفع ادراری نیز نیاز به آن را افزایش می‌دهد.

منابع غذایی

حلالیت ویتامین C در آب، بالاست, اما به حالت محلول بسیار ناپایدار است و در اثر حرارت, اکسیداسیون و قلیایی شدن به سرعت تخریب می‌شود. مقدار ویتامین C در میوه ها از جمله مرکبات, گوجه فرنگی و سبزی‌های گوناگون شامل فلفل سبز, کلم و گل کلم و سبزی‌های برگ سبز تیره فراوان است.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

رایج‌ترین روش ارزیابی وضعیت تغذیه ای ویتامین C, اندازه گیری سطح سرمی یا پلاسمایی آن است. سطح سرمی ویتامین C معادل mg/dl 3/0-2/0 نشان دهنده کاهش یا دریافت ناکافی آن است. میزان ویتامین C لولوکوسیت‌ها نشان دهنده ذخایر بدن است, اما اندازه گیری آن دشوار است.

علائم و نشانه های کمبود و درمان آن

کمبود ویتامین C می‌تواند منجر به اسکوربوت شود. این بیماری با نقص در سنتز کلاژن همراه است که با اثر بر فولیکول‌های مو, جمع شدن موها, تاخیر در التیام زخم, نقص در تشکیل دندان و گسستگی مویرگ‌ها همراه است. این عوارض منجر به خونریزی در اطراف فولیکول‌های مو می‌شود و اکیموز (خونریزی در ناحیه وسیعی از پوست) ظاهر می‌شود. اسکوربوت ممکن است با از دست دادن دندان, ژنژیویت و کم‌خونی همراه باشد. علائم دهانی اسکوربوت در افراد بی‌دندان اتفاق نمی‌افتد. به افراد مبتلا به اسکوربوت باید 1 گرم در روز اسید اسکوربیک خوراکی داده شود.

کاربرد دزهای بالا و اثرات آن

تجویز میزان زیادی اسید اسکوربیک در صورت عدم وجود اسکوربوت, اثرات خیلی کمی دارد. با این که اثرات مفید مگادوزهای ویتامین C روی سرماخوردگی و افزایش مقاومت بدن به بیماری‌های مختلف گزارش شده است, امّا این ادعا هنوز پذیرفته نشده است. اسید اسکوربیک در بیشتر افراد, سمیّت کمی دارد و دریافت اضافی آن تحمّل می‌شود.

اثرات مضرّ آن عبارتند از: اسهال, افزایش دفع اسید اوریک, همولیز در بیماران با کمبود گلوکز 6ـ فسفات دهیدروژناز گلبول‌های قرمز و اگزالوز (ایجاد سنگ اگزالات) در بیماران با نارسایی مزمن کلیوی. دوزهای بالا ممکن است در آزمون‌های گلوکز ادرار اختلال ایجاد کند (جواب منفی کاذب با روش گلوکز ـ اکسیداز و جواب مثبت کاذب با معرّف مس). ممکن است نتیجه منفی کاذب در تست‌های تشخیص خون مخفی مدفوع بدهد و با درمان آنتی کوآگولانتی تداخل کند (وارفارین و هپارین).

از مصرف دوزهای بالای ویتامین C در افراد مبتلا به هموکروماتوز یا سایر بیماری‌های ذخیره آهن باید جلوگیری شود. ویتامین C جذب و تجمع آهن را افزایش می‌دهد و روند اکسیداسیون ـ احیا آهن را تسهیل می‌کند که منجر به ایجاد رادیکال‌های آزاد زیان‌آور می‌شود.

مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

ویتامین B₆ شامل ترکیبات پیریدوکسین, پیریدوکسال و پیریدوکسامین است. این سه شکل در بدن به همدیگر تبدیل می‌شوند. ویتامین B₆ به شکل فسفوریله, کوآنزیم تعداد بیشماری از واکنش‌های متابولیسم پروتئین است. این واکنش‌ها شامل ترانس آمیناسیون, دآمیناسیون و دکربوکسیلاسیون هستند. اعمال ویتامین B₆ متنوع است و شامل تبدیل گلیسین و سرین به همدیگر, تبدیل هموسیستئین به سیستاتیونین, تشکیل نیاسین و سروتونین از تریپتوفان و تشکیل دلتا ـ آمینولولنیک اسید برای سنتز هِم است. این ویتامین در آنزیم فسفوریلاز که گلیکوژن را به گلوکز 1ـ فسفات تبدیل می‌کند, موجود است.

جذب

بیشتر اشکال فسفوریله ویتامین B₆, قبل از جذب توسط فسفاتازهای روده هیدرولیز می‌شوند. این ویتامین توسط یک فرایند غیرقابل اشباع جذب می‌شود. ویتامین B₆ ممکن است به شکل پیوند یافته کونژوگه شده با (بتا ـ گلوکوزید) در برخی گیاهان موجود باشد که از نظر بیولوژیکی برای انسان غیرقابل دسترسی است.

متابولیسم و دفع

کبد در تبدیل پیریدوکسین به پیریدوکسال و پیریدوکسال فسفات جهت استفاده سایر بافت ها, نقش عمده ای دارد. در بیماران سیروزی, سطح ویتامین B₆ کبدی به طور قابل ملاحظه ای کاهش می‌یابد و توانایی تبدیل پیریدوکسین به پیریدوکسال فسفات مختل می‌شود. اشکال فسفریله شده این ویتامین با آلبومین به طور محکمی پیوند شده و برای بافت‌ها غیرقابل دسترسی است. پیریدوکسال آزاد توسط بافت‌ها برداشت می‌شود. مقادیر کمی از ویتامین B₆ در ادرار دفع می‌شود. قسمت اعظم ویتامین B₆ مصرف شده به 4 ـ اسید پیریدوکسیک تبدیل و دفع می‌شود. ذخیره این ویتامین در بدن کم است (20 تا 30 میلی گرم) و بدن با یک رژیم فقیر از B₆, بعد از 30 روز تخلیه می‌شود.

RDA و تداخلات مواد مغذی

نیاز به ویتامین B₆ با افزایش میزان پروتئین رژیم, افزایش می‌یابد. با دریافت متوسط روزانه 100 گرم پروتئین, mg2/2 پیریدوکسین در روز برای بزرگسالان نیاز است. دریافت پایین‌تر پروتئین ممکن است نیاز به ویتامین B₆ را به mg/day 5/1 کاهش دهد. زنانی که از قرص‌های خوراکی ضد بارداری استفاده می‌کنند به ویتامین B₆ بیشتری نیاز دارند. اما اهمیّت بالینی این اثر ناچیز است. در اثر مصرف طولانی مدت داروهایی مثل ایزونیازید, پنی سیلامین, سیکلوسرین و هیدرالازین ممکن است نیاز به مکمّل ویتامین B₆ کاهش و عوارض جانبی عصبی افزایش یابد. از مصرف مکمّل‌های ویتامین B₆ در بیماران دریافت کننده لوودوپا برای درمان بیماری پارکینسون, باید جلوگیری شود. زیرا ممکن است با متابولیسم لوودوپا تداخل پیدا کند.

منابع غذایی

ویتامین B₆ موجود در غذاها بیشتر به شکل پیریدوکسین, پیریدوکسال فسفات و پیریدوکسامین فسفات است. در فرایندهایی مثل کنسرو کردن گوشت و سبزیجات و آسیاب کردن گندم, ویتامین B₆ از دست می‌رود. ماهی, ماکیان و سایر گوشت‌ها و همچنین هویج, نخود فرنگی, سیب زمینی, گوجه فرنگی, کلم بروکسل, منابع خوب این ویتامین هستند.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

وضعیت ویتامین B₆ ممکن است با استفاده از چند روش آزمایشگاهی ارزیابی شود. عموماً برای ارزیابی آن, از فعالیت ترانس آمینازهای خون و دفع گزانتورنیک اسید بعد از خوراندن مقداری تریپتوفان استفاده می‌شود. همچنین اندازه گیری پیریدوکسال و پیریدوکسال فسفات پلاسما یا دفع 4 ـ اسید پیریدوکسیک مفید است.

علائم و نشانه های کمبود و درمان آن

کمبود ویتامین B₆ به ندرت اتفاق می‌افتد و علائم بالینی و نشانه های بیماری ناشی از کمبود, هنوز به خوبی مشخص نشده اند. رایج‌ترین عوارض بالینی, تغییرات سیستم اعصاب مرکزی و غیرطبیعی بودن الکتروانسفالوگرام است.

در نوزادان تحریک پذیری بالا و حملات صرعی ممکن است اتفاق افتد. در بزرگسالان, علائم زیر احتمالاً بیشتر دیده می‌شوند: اگزما و درماتیت سبوره ای در اطراف گوش, بینی, دهان, ترک لب‌ها, تورّم زبان و زخم گوشه دهان و گاهی ممکن است کم‌خونی هیپوکرومیک میکروسیتیک نیز مشاهده شود. افزایش دفع اسید گزانتورنیک رخ می‌دهد؛ زیرا متابولیسم تریپتوفان در اثر کمبود B₆ مختل می‌شود. با توجه به این که کمبود B₆ احتمالاً با کمبود یک یا چند ویتامین گروه B همراه است, درمان با مولتی ویتامین B کمپلکس مناسب است. در آمریکا علائم کمبود B₆ بیشتر به شکل نِوریت ناشی از درمان با ایزونیازید دیده می‌شود.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

سندرم‌های وابسته به ویتامین B₆, به درمان با دوز بالا نیاز دارند. پیریدوکسین سمیّت کمی دارد, اما مصرف مکمّل‌های روزانه mg 200 پیریدوکسین بیش از چند ماه با قطع مکمّل ممکن است منجر به وابستگی به مکمّل شوند. یک نوروپاتی حسّی سمّی در افرادی که مدّت طولانی روزانه بیش از mg 500 مصرف می‌کنند, گزارش شده است. ایزونیازید با پیریدوکسال یا پیریدوکسال فسفات ترکیب می‌شود و آن را به شکل غیرفعّال تبدیل می‌کند. مکمّل پیریدوکسین ممکن است جهت جبران این شکل غیرفعّال، ضروری ‌باشد. ویتامین B₆ اثرات مفید لوودوپا را در درمان بیماری پارکینسون کاهش می‌دهد.

مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

کمبود ویتامین A ( ویتامین ای ) که عموماً به عنوان شبکوری و کراتومالاسی (نرمی قرنیه) بیان می‌شود, مشکل عمده برخی مناطق جهان, است. احتمال ابتلا به کمبود در کودکان خردسال بیشتر است. در افرادی که عمدتاً غذاهای گیاهی مصرف می‌کنند, بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین A منابع اصلی ویتامین A در رژیم هستند. ویتامین A در بینایی به شکل رتینول عمل می‌کند. این ویتامین علاوه بر بینایی, برای رشد و تمایز بافت اپیتلیال, تولید مثل, تکامل جنینی و رشد استخوانی مورد نیاز است.

جذب

بیشتر بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین ای موجود در غذاها, به طور طبیعی در سلول‌های مخاطی روده تجزیه شده و سپس توسط لنف به کبد انتقال می‌یابد. رتینول یا در کبد ذخیره می‌شود و یا به بافت‌های فعال انتقال می‌یابد. سوء تغذیه انرژی ـ پروتئین و کمبود روی, ممکن است در جذب, انتقال و متابولیسم ویتامین A اختلال ایجاد کنند. جذب رتینول و بتاکاروتن در بیماری‌هایی که باعث سوء جذب چربی می‌شوند, مثل بیماری سلیاک(آسیب منتشر در مخاط روده کوچک که به سوءجذب اکثر مواد غذایی منجر می شود), کاهش می‌یابد. ذخیره و انتقال رتینول در بیماری‌های کبدی هم مختل می‌شود.

ذخیره و دفع

قسمت اعظم ویتامین A در کبد ذخیره می‌شود. ویتامین A به میزان نسبتاً ثابتی در بدن تخریب و متابولیت‌های آن در ادرار دفع می‌شوند. محصولات اکسید شده آن در صفرا دفع می‌شوند.

منابع غذایی

ویتامین A در جگر, کره, پنیر, زرده تخم مرغ, مارگارین, شیرخشک, خامه, قلوه و شیر غنی شده و به مقدار کمتری در ماهی و غذاهای دریایی وجود دارد. هویج, اسفناج و سایر سبزیجات برگ سبز, انبه, زردآلو, هلو, شلیل, سیب زمینی شیرین, گوجه فرنگی, کدو تنبل, کدو مسمایی, کاهو و سایر سبزی‌ها و میوه ها منابع بتا کاروتن و سایر کاروتنوئیدهای پیش‌ساز ویتامین A هستند.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

متداولترین روند ارزیابی وضعیت ویتامین A, اندازه گیری سطح رتینول پلاسما یا سرم است. محدوده طبیعی ویتامین A سرم در کودکان g/dl 90-20 و در بزرگسالان g/dl 90-30 است. مقادیر کمتر از این میزان, شاخص کمبود یا تخلیه ذخیره بدن است و مقدار بالاتر از g/dl 100 نشان دهنده مسمومیت با آن است. با دریافت مقادیر سمی, استرهای رتینول ممکن است در خون ناشتا مشاهده شوند. آزمون تطابق تاریکی و اندازه گیری الکترورتینوگرام نیز مفید هستند, اما انجام آن برای کودکان زیر 6 سال مشکل است. به ذکر است که در ایران نیز کمبود ویتامین A به اثبات رسیده است.

یک راه ساده تشخیص کمبود این ویتامین ایجاد علائم عدم تطابق چشم در تاریک می باشد که بچه هایی که قبلاَ هنگام شب می توانستند در نور کم بعضی کارها را انجام دهند حالا یا چراغ را روشن می کنند و یا اینکه با اشیا برخورد می کنند.

علائم و نشانه های بیماری و درمان وضعیت کمبود

عوارض پوستی از قبیل هیپرکراتوز فولیکولار و شبکوری از اوّلین علائم کمبود ویتامین A هستند. تخلیه شدید ممکن است منجر به خشک شدن بافت ملتحمه و پیشرفت آن به زخم قرنیه, پارگی و در نهایت از بین رفتن چشم شود. این تغییرات معمولاً در کودکان دیده می‌شود.

بافت‌هایی که به سرعت تکثیر می‌شوند, به کمبود ویتامین A حساس هستند و ممکن است به یک وضیت غیرقابل تمایز برگردند. دستگاه تنفس, پوست, سیستم ادراری ـ تناسلی, دستگاه گوارش و غدد عرقی به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

دریافت بیش از حد رتینوئیدها منجر به مسمومیت می‌شود که به عنوان هیپرویتامینوز A شناخته شده است. این وضعیت ممکن است در اثر خوددرمانی درازمدت, مصرف بی رویه ویتامین به خیال پیشگیری از کمبود, عادات غذایی یا استفاده از دوزهای درمانی برای آکنه یا سایر عوارض پوستی اتفاق افتد. دریافت روزانه بیشتر از mg 5/7 (تقریباً IU37000) رتینول توصیه نمی‌شود و استفاده مزمن از مقادیر بالای mg 20 (IU 100000) می‌تواند به چنین عوارضی منجر شود: خشکی و خارش و پوسته پوسته شدن پوست, درماتیت اریتماتوس, ریزش مو, درد مفاصل, شکاف لبها, هیپراستوز (رسوب‌های استخوان), سردرد, بی‌اشتهایی, ادم و خستگی.

مشتقات ویتامین A در درمان برخی از بیماری‌های پوستی مفید تشخیص داده شده اند. برای مثال, رتینوئیدهایی از قبیل ترتینوئین (برای درمان آکنه) و ایزوتروتینوئین، مفید هستند و در سطح وسیعی جایگزین رتینول شده اند.

مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

کمبود ویتامین A ( ویتامین ای ) که عموماً به عنوان شبکوری و کراتومالاسی (نرمی قرنیه) بیان می‌شود, مشکل عمده برخی مناطق جهان, است. احتمال ابتلا به کمبود در کودکان خردسال بیشتر است. در افرادی که عمدتاً غذاهای گیاهی مصرف می‌کنند, بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین A منابع اصلی ویتامین A در رژیم هستند. ویتامین A در بینایی به شکل رتینول عمل می‌کند. این ویتامین علاوه بر بینایی, برای رشد و تمایز بافت اپیتلیال, تولید مثل, تکامل جنینی و رشد استخوانی مورد نیاز است.

جذب

بیشتر بتاکاروتن و سایر پیش‌سازهای ویتامین ای موجود در غذاها, به طور طبیعی در سلول‌های مخاطی روده تجزیه شده و سپس توسط لنف به کبد انتقال می‌یابد. رتینول یا در کبد ذخیره می‌شود و یا به بافت‌های فعال انتقال می‌یابد. سوء تغذیه انرژی ـ پروتئین و کمبود روی, ممکن است در جذب, انتقال و متابولیسم ویتامین A اختلال ایجاد کنند. جذب رتینول و بتاکاروتن در بیماری‌هایی که باعث سوء جذب چربی می‌شوند, مثل بیماری سلیاک(آسیب منتشر در مخاط روده کوچک که به سوءجذب اکثر مواد غذایی منجر می شود), کاهش می‌یابد. ذخیره و انتقال رتینول در بیماری‌های کبدی هم مختل می‌شود.

ذخیره و دفع

قسمت اعظم ویتامین A در کبد ذخیره می‌شود. ویتامین A به میزان نسبتاً ثابتی در بدن تخریب و متابولیت‌های آن در ادرار دفع می‌شوند. محصولات اکسید شده آن در صفرا دفع می‌شوند.

منابع غذایی

ویتامین A در جگر, کره, پنیر, زرده تخم مرغ, مارگارین, شیرخشک, خامه, قلوه و شیر غنی شده و به مقدار کمتری در ماهی و غذاهای دریایی وجود دارد. هویج, اسفناج و سایر سبزیجات برگ سبز, انبه, زردآلو, هلو, شلیل, سیب زمینی شیرین, گوجه فرنگی, کدو تنبل, کدو مسمایی, کاهو و سایر سبزی‌ها و میوه ها منابع بتا کاروتن و سایر کاروتنوئیدهای پیش‌ساز ویتامین A هستند.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

متداولترین روند ارزیابی وضعیت ویتامین A, اندازه گیری سطح رتینول پلاسما یا سرم است. محدوده طبیعی ویتامین A سرم در کودکان g/dl 90-20 و در بزرگسالان g/dl 90-30 است. مقادیر کمتر از این میزان, شاخص کمبود یا تخلیه ذخیره بدن است و مقدار بالاتر از g/dl 100 نشان دهنده مسمومیت با آن است. با دریافت مقادیر سمی, استرهای رتینول ممکن است در خون ناشتا مشاهده شوند. آزمون تطابق تاریکی و اندازه گیری الکترورتینوگرام نیز مفید هستند, اما انجام آن برای کودکان زیر 6 سال مشکل است. به ذکر است که در ایران نیز کمبود ویتامین A به اثبات رسیده است.

یک راه ساده تشخیص کمبود این ویتامین ایجاد علائم عدم تطابق چشم در تاریک می باشد که بچه هایی که قبلاَ هنگام شب می توانستند در نور کم بعضی کارها را انجام دهند حالا یا چراغ را روشن می کنند و یا اینکه با اشیا برخورد می کنند.

علائم و نشانه های بیماری و درمان وضعیت کمبود

عوارض پوستی از قبیل هیپرکراتوز فولیکولار و شبکوری از اوّلین علائم کمبود ویتامین A هستند. تخلیه شدید ممکن است منجر به خشک شدن بافت ملتحمه و پیشرفت آن به زخم قرنیه, پارگی و در نهایت از بین رفتن چشم شود. این تغییرات معمولاً در کودکان دیده می‌شود.

بافت‌هایی که به سرعت تکثیر می‌شوند, به کمبود ویتامین A حساس هستند و ممکن است به یک وضیت غیرقابل تمایز برگردند. دستگاه تنفس, پوست, سیستم ادراری ـ تناسلی, دستگاه گوارش و غدد عرقی به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

دریافت بیش از حد رتینوئیدها منجر به مسمومیت می‌شود که به عنوان هیپرویتامینوز A شناخته شده است. این وضعیت ممکن است در اثر خوددرمانی درازمدت, مصرف بی رویه ویتامین به خیال پیشگیری از کمبود, عادات غذایی یا استفاده از دوزهای درمانی برای آکنه یا سایر عوارض پوستی اتفاق افتد. دریافت روزانه بیشتر از mg 5/7 (تقریباً IU37000) رتینول توصیه نمی‌شود و استفاده مزمن از مقادیر بالای mg 20 (IU 100000) می‌تواند به چنین عوارضی منجر شود: خشکی و خارش و پوسته پوسته شدن پوست, درماتیت اریتماتوس, ریزش مو, درد مفاصل, شکاف لبها, هیپراستوز (رسوب‌های استخوان), سردرد, بی‌اشتهایی, ادم و خستگی.

مشتقات ویتامین A در درمان برخی از بیماری‌های پوستی مفید تشخیص داده شده اند. برای مثال, رتینوئیدهایی از قبیل ترتینوئین (برای درمان آکنه) و ایزوتروتینوئین، مفید هستند و در سطح وسیعی جایگزین رتینول شده اند.

مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

یک فرایند وابسته به ویتامین کا , در کبد مسئول سنتز پروترومبین (فاکتور II) است. در  غیاب ویتامین K یا در حضور آنتاگونیست آن مثل وارفارین سدیم, از فعالیت گلوتامیل کربوکسیداز وابسته به ویتامین K, ممانعت و اشکال غیرطبیعی پروترومبین ایجاد می‌شود. این اشکال غیرطبیعی فاقد مکمّل اسید گاماکربوکسی گلوتامیک بوده و قادر به پیوند طبیعی با کلسیم نیستند. در نتیجه, در کوآگولاسیون غیرفعّالند. مکانیسم دقیق اثر ویتامین K بر فعال کردن گلوتامیل – کربوکسیلاز ناشناخته است. فعالیت کربوکسیلاز وابسته به ویتامین K برای تشکیل تعدادی از پروتئین‌های حاوی باقیمانده اسید گاماکربوکسی گلوتامیک, ضروری است. این پروتئین‌ها شامل فاکتورهای انعقادی II, V, IX, X, استئوکلسین, پروتئین‌های S و C هستند.

جذب

ویتامین K ظاهراً به وسیله یک سیستم وابسته به انرژی قابل اشباع در روده باریک جذب و وارد شیلومیکرون‌ها می‌شود. سندرم سوء جذب چربی با کاهش جذب ویتامین K همراه است

برای ویتامین K ناقل مخصوصی در پلاسما شناخته نشده است. این ویتامین توسط LDL به بافت‌ها برده می‌شود. ویتامین K در بافت‌ها و به مقدار کم وجود دارد و ذخیره ای برای مدّت‌های طولانی ندارد. ویتامینK  در غشاهای سلّولی مختلف, بویژه فراکسیون‌های غشای صاف میکروزومال و جسم گلژی، متمرکز می‌شود. ویتامینK₁ به سرعت به متابولیت‌های قطبی‌تر، متابولیزه و در ادرار و صفرا دفع می‌شود.

RDA و تداخلات

مقدار مشخصی برای دریافت ویتامین K توصیه نشده, زیرا به وسیله فلور روده ساخته می‌شود. در بزرگسالان، دریافت 80-65 میکروگرم و در شیرخواران 10 میکروگرم روزانه توصیه می‌شود. شیر مادر در هر لیتر تقریباً 15 میکروگرم ویتامین K دارد. فرمول‌های شیرخواران معمولاً حداقل حاوی 4 میکروگرم ویتامین K در هر kcal 100 هستند.

منابع غذایی

ویتامین K محلول در چربی است که به طور طبیعی به دو شکل وجود دارد: ویتامین K₁ (فیلوکینون) که در سبزیجات برگ سبز وجود دارد و K₂ (مناکینون) که توسط میکروارگانیسم‌ها تولید می‌شود. منابع خوب این ویتامین سبزیجات برگ سبز هستند. ویتامین K به مقدار کمتری در غلات, میوه ها, لبنیات و گوشت نیز وجود دارد. مقدار دریافتی ویتامین K₁  از یک رژیم معمول 300 تا 500 میکروگرم در روز برآورد می‌شود.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

کفایت دریافت ویتامین K عموماً توسط اندازه گیری غلظت پلاسمایی یکی از فاکتورهای انعقادی وابسته به ویتامین K شامل پروترومبین (فاکتور II), فاکتور V, فاکتور IX, یا فاکتور X ارزیابی می‌شود. در آزمایشگاه بالینی, اندازه گیری شاخص پروترومبین، اوّلین مرحله در روش استاندارد برای تعیین زمان مسیر خارجی انعقاد است. برای اندازه گیری فاکتورهای خاص انعقادی روش‌هایی وجود دارد, امّا معمولاً برای نشان دادن کفایت ویتامین K از آن‌ها استفاده نمی‌شود.

علائم و نشانه های کمبود و درمان

در افراد سالم, عدم کفایت رژیمی و ویتامین K به ندرت رخ می‌دهد. زیرا فلور روده توانایی سنتز این ویتامین را دارد. امّا, دریافت اضافی ویتامین E می‌تواند به عنوان آنتاگونیست ویتامین K عمل کند. درمان‌های دارویی مشخصی مثل وارفارین. فنیتوئین, سولفامیدها, نئومایسین و سالیسیلات ممکن است با سوخت و ساز ویتامین K تداخل کنند. تنها علامت شناخته شده کمبود ویتامین K در انسان افزایش شاخص پروترومبین است که اغلب با خونریزی و کبودی همراه است.

کمبود ویتامین K بیشتر در کودکان تازه متولد شده اتفاق می‌افتد. ویتامین K به خوبی از غشای جفت عبور نمی‌کند. بنابراین, ذخایر بافتی در نوزادان تازه متولد شده پایین است. نوزادان، در سنتز روده ای ویتامین K نیز به علّت نقص فلور روده ای, مشکل دارند. به طور معمول یک دوز 1-5/0 میلی گرمی ویتامین K به نوزاد تزریق می‌شود. در سندرم‌های سوء جذب چربی و بویژه هنگام مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها به علّت از بین رفتن فلور طبیعی روده بزرگ, کمبود ویتامین K ممکن است اتفاق افتد.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن

بیماران دچار اختلال پارانشیم کبدی ممکن است هیپوترومبینمی داشته باشند. زیرا در استفاده از ویتامین K جهت بیوسنتز فاکتورهای انعقادی وابسته به ویتامین K ناتوان هستند. برخی بیماران به دوز پیراروده ای به میزان mg 10 در روز و به مدت 3 روز پاسخ مطلوبی می‌دهند. ویتامین K₁ (فیلوکینون, فیتونادیون) در انسان نسبتاً غیرسمّی است. اما تجویز آن با سرعت و از داخل ورید, تنگی نفس, گرگرفتگی, درد سینه و غش ناشی از اختلال قلبی ـ عروقی ایجاد می‌کند و در موارد نادری باعث مرگ می‌شود.

خونریزی زیاد ناشی از تجویز آنتاگونیست‌های خوراکی ویتامین K مثل وارفارین, با تجویز ویتامین₁ K (فیلوکینون) بعد از چند ساعت اصلاح می‌شود. تک دوز mg 10-5/2 ویتامین K₁ جهت درمان عوارض خفیف ناشی از دوزهای بالای آنتاگونیست‌ها (مثل وارفارین) استفاده شده است.

مسیرهای فیزیولوژی و بیوشیمیایی

ریبوفلاوین ویتامینی محلول در آب, از گروه B کمپلکس است.

آنزیم‌های وابسته به ریبوفلاوین, انجام یک سلسله از واکنش‌های شیمیایی را تسهیل می‌کنند. این آنزیم‌ها نقش مهمی در سوخت و ساز اسیدهای آمینه, پورین و پیریمیدین و سوخت و ساز ویتامین K, اسید فولیک و غیره دارند. این ویتامین ذخیره موثر ندارد. کوآنزیم‌های FMN و FAD موجود در غذا, توسط آنزیم‌های غیر اختصاصی به ریبوفلاوین هیدرولیز می‌شوند. ریبوفلاوین آزاد در شیر و تخم مرغ یافت می‌شود.

جذب

جایگاه عمده جذب ریبوفلاوین, قسمت ابتدایی روده است. این فرایند طی مکانیسم انتقال قابل اشباع که شامل فسفوریلاسیون و دفسفوریلاسیون است, انجام می‌شود. فرایند جذب با 25 میلی گرم ویتامین, اشباع می‌شود. میزان اساسی ریبوفلاوین در گردش به طور غیر اختصاصی به آلبومین سرم, پیوند و مقادیر کمتری به سایر پروتئین‌ها متصل می‌شود.

RDA و تداخلات

           مقادیر توصیه شده ریبوفلاوین با سن, جنس, بارداری و شیردهی تغییر می‌کند.

منابع غذایی

منابع  غذایی ریبوفلاوین شامل شیر, ماست, پنیر, گوشت, تخم مرغ, کلم بروکلی, مارچوبه, پرتقال و دانه کامل غلات است. این ویتامین در مقابل نور و حرارت ناپایدار است.

علائم و نشانه های کمبود و درمان آن

علائم و نشانه های کمبود در ریبوفلاوین عبارتند از: درماتیت سبوره ای لب و دهان, شیلوز, گلوسیت, زخم گوشه دهان, سوزش و خارش چشم ها, واسکولاریزاسیون(رگ زایی) قرنیه و کم‌خونی. کمبود ریبوفلاوین به تنهایی, به ندرت اتفاق می‌افتد. زیرا منابع غذایی این ویتامین حاوی سایر ویتامین‌های گروه B نیز هستند و تداخلات مواد مغذی تصویر بالینی را پیچیده می‌کند. متابولیسم ریبوفلاوین در بیماران درمان شده با کلرپرومازین, تتراسایکلین, ایمی پرامین, آمی تریپتیلین و فنوتیازین تغییر می‌کند. نقش قرص‌های ضد بارداری در افزایش نیاز به ریبوفلاوین مورد تردید است. کمبود ریبوفلاوین معمولاً با دوز خوراکی 15-10 میلی گرم در روز به مدت یک هفته درمان می‌شود. در سوء جذب شدید, می‌توان از طریق پاراروده ای از این ویتامین استفاده کرد.

ارزیابی وضعیت تغذیه ای

فعالیت گلوتاتیون ردوکتاز گلبول قرمز و برانگیختن آن با افزودن FAD در شرایط آزمایشگاهی رایج‌ترین روش اندازه گیری ریبوفلاوین است. حداکثر محدوده طبیعی تحریک, 76% است. روش‌های اسپکتروفلوئومتری و HPLC برای تعیین مقدار این ویتامین در خون و ادرار وجود دارد. همچنین از پروتئین پیوند شده با ریبوفلاوین موجود در سفیده تخم مرغ جهت تعیین آن در ادرار استفاده می‌شود.

استفاده از دوزهای بالا و اثرات آن